‘Het proces’ nog even ongrijpbaar

Carte Blanche en Attika spelen klassieker speels en boeiend

Regisseur Stefan Jung geeft het publiek in de kleurrijke ontvangstruimte van Carte Blanche vooraf een vingerwijzing zoals hij het toneelstuk ‘Het proces’ interpreteert: ‘Zie het als onmacht, die je met creativiteit en humor tegemoet kan treden’. Een tip die bij het zien van de voorstelling ‘Het proces’ van Franz Kafka goed van pas komt.

Achtergrond

Zelf las ik het gelijknamige boek waarnaar de voorstelling is gemaakt in de dagen van de Koude Oorlog na een bezoek aan de geboortestad van de schrijver Franz Kafka. Praag was bij mijn bezoek een stad in verval, waar de wurgende greep van de Sovjet-bezetter de bewoners tot een bijna volslagen apathie hadden gebracht; men deed niet meer dan het hoogst noodzakelijke, en dat met onverhulde tegenzin. In dat grimmige decor leek de sfeer in het verhaal van Kafka naadloos te passen. Alleen: hij schreef het verhaal begin jaren twintig van de vorige eeuw, toen de stad nog levenslustig en opgepoetst was en het revolutionaire Rusland eerder een inspiratiebron dan een doemstaat leek. Kort na zijn dood in 1924, wordt ‘Der Prozess’ uitgebracht en heeft sindsdien de gemoederen bezig gehouden, want wat lezen we hier eigenlijk: een man die gearresteerd wordt, terwijl het volstrekt onduidelijk is waarom. En dat blijft het ook. Hij kan gewoon blijven werken en zijn leven blijven leiden zoals hij dat gewend was, terwijl het proces ‘ergens’ voortkabbelt. De man tast volledig in het duister, en probeert op zijn intuïtie houvast te krijgen en te overleven. En zonder dat hij een rechter te zien krijgt -van een rechtsproces is dus geen sprake- wordt zijn vonnis geveld. Een nachtmerrie die Kafka uiterst precisie en met distantie beschrijft vanuit het hoofd van de onfortuinlijke Josef K. 

Toneelbeeld

Carte Blanche en Attika doen niets af aan het ongrijpbare van het verhaal; verwacht dus niet dat je plots het licht ziet in deze versie van Het proces. In de kale ruimte van het speelvlak, domineert een strak gestructureerd ensemble van aan het plafond hangende stalen frames op lijstformaat, dat afwisselend dienstdoet als spiegel, beeldscherm of raam. Een dame op een zelfrijdende plank zoeft tussen de acteurs door en heeft dan weer een mobieltje in haar hand waar zij ons mee filmt, dan weer een klok als gezicht of een schilderijlijst in haar handen. En daar staat ook het bed waar Josef K. wordt gewekt bij het begin van zijn nachtmerrie. In losse fragmenten krijgen we -net als in het boek- een caleidoscopisch beeld van de hoofdpersoon en zijn zoektocht door een proces zonder enige juridisch houvast. De advocaat die hij treft blijkt een eersteklas oplichter, die het gebrek aan structuur aanwendt om zijn macht te misbruiken, terwijl zijn assistente Josef verleidt, die zelf weer het idee heeft om via dit wulpse hulpje beter door te dringen in de werkwijze van haar baas. Zijn hospita, zijn buurvrouw, een oom, een kunstschilder en nog wat mensen komen voorbij, zonder dat iemand echt een rol kan spelen in zijn odyssee naar een goede afloop. 

Weging

Het spel heeft ondanks het onheil dat aanhoudend in de lucht hangt, een lichte toon. Het absurde wordt hier en daar absurdistisch, en dat weer op een ingehouden manier hilarisch. Stefan Jung en Jurgen Zweemer houden de teugels strak en laten het nergens doordraven, waardoor het lachen nooit voluit kan gaan en blijft steken in glimlachen, maar op die manier in elk geval voldoende is om zo nu en dan de druk van de emotionele ketel te halen. De spelers zorgen voor een aantrekkelijk schouwspel, dat bijzonder dynamisch is. Van enige expliciete duiding is in de uitvoering geen sprake, zodat het publiek na het voltrekken van het vonnis in de nazit nog een hele kluif heeft aan het raadsel Kafka.